Niet op de agenda,psychiatrie Centraal Europa
Jan Verhaegh - 02.04.2005 21:27
Situatie ggz clienten in Centraal Europa
Niet op de agenda?
Cliënten en psychiatrie in Centraal-Europa
Door Jan Verhaegh
Door gelukkige omstandigheden waren mijn zoon en ik in staat om een studiereis door Centraal Europa te maken. Onze reis werd mede mogelijk doordat we zeer gastvrij werden ontvangen door bestuursleden van het European Network of Users Survivors Psychiatrie (ENUSP). Zo waren we in Berlijn te gast bij Peter Lehman, in Budapest bij Gabor Gombos, in Cracow bij Piotr Iwanejko en in Bosnië-Herzegovina bij Vahid Dulovic .De gastvrijheid, de vriendelijkheid, de muziek, de kwaliteit van het eten, de vrolijkheid, de levenskracht van deze mensen, hun familie en vrienden maakten deze reis tot een onvergetelijk mooie, bijzondere en indrukwekkende ervaring.
Tegelijkertijd zijn wij als onwetende, naïeve westerlingen geraakt door groot verdriet en geschokt door de diepte van het lijden dat we in deze landen aantroffen.
Tijdens onze reis kwam er regelmatig een groot gevoel van machteloosheid over ons heen bij de aanblik van alle misstanden en erbarmelijke omstandigheden, waarin niet alleen psychiatrische patiënten, maar complete volkeren verkeren. Daarom zien we het als onze morele plicht om datgene wat wij gezien hebben tijdens onze reis op te schrijven, zodat zo veel mogelijk mensen op de hoogte raken van de situatie van onze Oost-Europese buren. Dat is ons trouwens ook door hen gevraagd.
Hieronder volgen de belangrijkste indrukken. constateringen en conclusies.
1. Clienten overal actief.
Overal in Europa zie je vaak onder moeilijke omstandigheden en met geen of weinig middelen cliënten bezig om elkaar te helpen overeind te blijven, om een visie te ontwikkelen en om hun eigen belangen te behartigen.Door deze clientenorganisaties en activiteiten kunnen ondemocratische toestanden worden doorbroken en mensenrechten worden bevochten.
In Centraal Europa hebben wij gezien, dat de Hamlet Trust met dit doel belangrijke projecten heeft opgezet.
Behalve op het gebied van mensenrechten en verbetering van zorg zijn overal tekenende en schilderende cliënten, die trots hun kunstwerken tentoonstelden. Met het doel anderen in Europa mee te laten genieten, hebben we het initiatief genomen om op de website van Enusp een Art gallery op te zetten (zie  http://www.enusp.org/documents/art.htm).
2. Onderlinge verbondenheid
Zoals we al opmerkten dat we heel indrukwekkende activiteiten van cliënten hebben gezien, zo geldt dat ook voor directeuren, psychiaters, verpleegkundigen en maatschappelijk werkenden.
In Hongarije kregen we een enthousiaste rondleiding van een directrice van een Sociaal Pension, die met weinig middelen erg mooie resultaten bereikt had in het kleinschalig maken van haar instituut.
Opvallend hierbij was de trots, waarmee allen spraken over hun werk, de reeds bereikte resultaten en de trots op hun cliënten en het werk, dat de cliënten deden. Doordat zowel cliënten als personeel over weinig middelen beschikken, lijkt deze gedeelde armoede een verbondenheid tussen personeel en cliënten te scheppen, die wij hier in Nederland in mindere mate kennen. Waar trouwens bijna iedereen bij gebrek aan sociale voorzieningen op vrijwilligheid van anderen, zoals vrienden en familie is aangewezen, is de gastvrijheid erg groot. We waren daarvan zeer onder de indruk.
Tegelijkertijd echter komt corruptie op grote schaal voor; misschien is dit de keerzijde van een cultuur waarin het helpen van je naasten central staat. Als je zonder voldoende sociale voorzieningen aan geld voor het onderhoud van je familie moet komen, waar moet je dat geld dan anders vandaan halen, dan uit corruptie?
In dit verband waren we erg onder de indruk van de zelfhulporganisatie Fenix in Tuzla in Bosnië, die bezig zijn met plannen om door de verkoop van zelfgemaakte souvenirs, meubels en biologisch geteelde planten en kruiden proberen om financieel op eigen benen te kunnen staan.
3. Genocide
Voor Europa (maar misschien wel voor de hele mensheid) is genocide een wezenlijk probleem,waar nog geen oplossing voor gevonden is. Een van de meest schokkende dingen, waar we op onze reis direkt mee in aanraking kwamen,is dat er wel een einde gekomen is aan Auschwitz-Birkenau,maar dat aan genocide nooit een einde gekomen is.
We zijn in Auschwitz geweest en waren diep onder de indruk, vooral van de enorme desolate uitgestrektheid van Birkenau. En de uitroeiing van de joden was nog maar het begin,daarna waren de Slavische volkeren aan de beurt.
Genocide is zowel veel ouder als ook veel jonger dan Auschwitz. We hebben in Auschwitz gesproken met een Ier, die ons erop wees,dat de Britten in de negentiende eeuw de Ieren wilde uithongeren, waarbij enkele miljoenen overleden zijn. We weten, dat Turkije in de tijd van de eerste wereldoorlog geprobeerd heeft de Armeniers uit te roeien, we weten van de rol, die Belgie gespeeld heeft in de genocide van Rwanda, weten, dat Bush geen moeite heeft om op te treden in een cowboy uniform(hoeveel indianen zijn vermoord door cowboys van Europese afkomst?)
In Bosnië hebben we met eigen ogen de gevolgen van de genocide in Srebenica gezien, in September 2005 precies tien jaar geleden. Voor wat betreft de psychiatrie, we hebben verhalen gehoord over een kliniek in Bosnië waar de Servische directie twee tot driehonderd niet-servische patienten heeft vermoord (Sokolac).
Met name de directe confrontatie met Srebenica en de verhalen over Sokolac hebben ons doen beseffen,dat in Europa geen einde gekomen is aan genocide.Daarom stellen wij voor de leus:" Nooit meer Auschwitz" te vervangen door" wanneer houden we op met Auschwitz?"
4. Nazi-Euthanasie
Medewerking aan genocide is een zwarte bladzijde in de geschiedenis van de psychiatrie en de medische wetenschap. De Duitse nazi’s zijn op aandringen van artsen en psychiaters de genocide op de joden voorafgegaan door massamoord op psychiatrische patiënten,verstandelijk gehandicapten en lichamelijk gehandicapten. Het biologisch medisch model gecombineerd met een sociaal Darwinistische politiek en bezuinigingsoverwegingen van economische aard vormen belangrijke factoren van deze sociale ramp en elementen van deze ideologieën zijn nog steeds actueel.Beter dan geschiednissen als deze te verdringen is het beter ze te verwerken, zodat mogelijkerwijs in de toekomst iets dergelijks minder voor komt.Voor zowel de psychiatrie als de clientenbweging is het goed deze zaken te verwerken.
Een goed voorbeeld daarvan is in de in de nabijheid van Auschwitz gelegen kliniek in Cracow, waar Duitsers een monument geplaatst hebben met de namen van de vermoorde patiënten erop en de eveneens vermoorde psychiaters en verpleegkundigen, die solidair met de patienten waren. Ieder jaar houden cliënten een herdenking om zich eraan te herinneren, wat er gebeurd is. Ook hebben Duitsers een rehabilitatiegebouw geplaatst "Een school for life" waar patiënten worden voorbereid op hun terugkeer in de maatschappij en waar ze niet met twintig op zaal zijn maar kleine kamers hebben met zelfs soms computervoorziening.Een soort wiedegutmachung.
5. Neo-liberale ellende;sociale euthanasie?
Dit Sociaal Darwinistisch denken (voor een deel verwant aan het neo-liberalisme) in combinatie met de weigering voldoende geld ter beschikking te stellen, leidt nog steeds zeker wereldwijd tot een soort sociale euthanasie. In Oost Europa hebben klinieken te weinig middelen om adequaat hulp te bieden. We hebben verhalen gehoord over sterftecijfers van vijftig procent gedurende het eerste jaar van de opname als gevolg van koude, onhygiënische toestanden,voedsel gebrek,tekort aan medicijnen. Nieuwe medicijnen zijn meestal gewoonweg te duur en vaak zijn ook oude medicijnen tijdelijk niet voorhanden.
In Hongarije verblijven enkele duizenden (ex-)patiënten in sociale pensions,omdat ze te weinig geld hebben om zelfstandig te kunnen wonen. Zelfs in rijke landen als Nederland overigens is er onder andere te weinig geld beschikbaar om chronische psychiatrische patiënten over een voldoende kwaliteit van leven in de klinieken te doen beschikken (zie" Rapport een lange keten van lege zondagen").Ray Rawton ex-medewerker van Hamlet Trust spreekt in dit verband over psychiatrische klinieken als "Death camps,where they are killing people."en verwijst in dit verband naar een nummer van hetb British Journal of Psychiatrie.
Ook Clemens Huitink ,medewerker Internationale zaken van GGz nederland bevestigt deze berichten.
Voor belangstellenden, onder www.Poianamare.org kunt u fotoos vinden,hoe op veel plaatsen in Centraal en OOst Europa een kliniek er uit ziet.
Onder www.mdri.org kan de belangstellende ook een videofilmpje zien,hoe in Paraguy de situatie nog slechter is.
6. Stalinisme
Onder het Stalinisme was de psychiatrie eveneens een onderdeel van het heersende systeem.
Ook hierbinnen was het biologisch medisch model dominant. Psychotherapie en psycho-analyse werden vooral gelabeld als westerse bourgeoisie-uitvindingen, maar werden waarschijnlijk ook tegengegaan,omdat iedere groep patiënten die met elkaar praatte over hun situatie al gauw kritiek op de heersende situatie kon krijgen en dus als potentieel gevaarlijk werd gezien.
Het gevolg was,dat mensen jarenlang in een kliniek konden verblijven en daar bijv. reeksen elektro shocks kregen (ongeveer dertig) zonder ook maar ooit een keer met iemand ergens over te kunnen praten (naam en adres informatie bij ons bekend en voor serieuze reden beschikbaar).
Een voorbeeldverhaal uit Hongarije gaat over een mannelijke cliënt,die gedwongen anti-depressiva moest innemen, maar tegelijkertijd eiste,dat hij ook psychotherapie kreeg.
Hij kwam bij een fysiotherapeute, die nadat hij twee minuten gesproken had, veertig minuten over haar problemen in haar huwelijk sprak. Toen de cliënt na twee maanden dus wilde ophouden met het innemen van de medicijnen omdat er ook geen psychotherapie was, kwam hij bij een huilende fysiotherapeute,die hem zei, dat ze er ook niks aan kon doen,dat ze niks van psychotherapie af wist. Zij had gedacht,dat als zij over haar problemen, praatte, hij zijn eigen problemen wel zou gaan relativeren.
7. Collectieve trauma’s
Overal; op straat, in de bus,in het cafe,in het museum vertellen mensen verhalen over hoe erg de onderdrukking was onder het stalinisme. Mensen, die in de gevangenis hebben gezeten, mensen,die bewust invalide zijn gemaakt door hun schouder te verbrijzelen en andere verhalen.
Ook hebben we het gigantische archief van de Staatssicherheitspolizei in Oost Berlijn gezien.
Een van de gevolgen daarvan is, dat de sociale verhoudingen nog altijd zeer autoritair zijn,dat zoiets als psychotherapie bemoeilijkt wordt, omdat er geen gewoonte is om met elkaar te praten.
Ook lotgenotengroepen in verschillende landen moeten leren om met elkaar te praten.
Samen schilderen of samen werken gaat vaak beter dan praten,waardoor mensen met elkaar schilderen in plaats van met elkaar praten.
8. Autoritaire systemen
Hoe autoritairder systemen,hoe meer schendingen van mensenrechten, mishandelingen en sexueel misbruik plaatsvinden. Gezien wat wij gehoord en gezien hebben,verwachten wij dat op grote schaal deze wantoestanden aanwezig zijn. In ieder geval heeft de psychiatrie ook aan de Stalinistische onderdrukking ijverig meegedaan door bijv. zoiets als sluipende schizofrenie als diagnose uit te vinden.
Als voorbeeld voor hoe autoritaire verhoudingen leiden tot bijv seueel misbruik verwijzen wij naar de website www.mdri.org,waar de belangstellende een rapport kan downloaden over Schtyma,een kliniek in Kosovo, waar op grote schaal sprke is van sexueel misbruik van clienten.
Op basis van dit rapport heeft Nederland 2 miljoen Euro aan de kliniek gegeven ter verbetering van de situatie.
Dat geld is gebruikt voor het aanleggen van marmeren trappen en Italiaanse badkamers.
Een soort cosmetische chrirurgie, waar verder niks verandert.
Clemens Huitink gevraagd naar de stand van zaken, zegt,dat hij niets gehoord heeft van enige verbetering en dat de internationale gemeenschap hier belangrijke kansen heeft laten liggen.
Hij zegt,dat de psychiatrie niet zo veel aandacht krijgt binnen de internationale gemeenschap,omdat de internationale gemeenschap er niet zo veel waarde aan hecht.
9.Onderling geweld.
Een van de belangrijkste geleerden op het gebied van geweld in de psychiatrie is professor Henk Nijman.Hij zegt over de Nederlandse situatie en het geweld in de kliniek het volgende:"Verder kan de inrichting van de afdeling geweld in de hand werken. Zo worden op Welterhof nog steeds vierpersoonskamers gebruikt. “Moet jij eens, terwijl je je slecht voelt en onvrijwillig hier bent, met drie anderen wekenlang op één kamer zitten. Dan wordt zo goed als iedereen wel eens agressief. Verder dien je je af te vragen hoe gesloten de afdelingsdeur moet zijn. Je moet, waar dat kan, bewegingsvrijheid toestaan. Dat gebeurt ook al. Wel moet je erop bedacht zijn dat daardoor tussen de patiënten onderling wrijving kan ontstaan.”
Natuurlijk is de omgeving niet allesbepalend, en is er een verband tussen schizofrenie en geweld. Nijman: “Maar dat valt alleen aan te tonen door de symptomen, de specifieke waanbeelden onder de loep te nemen. Sommige patiënten worden gekweld door zogeheten imperatieve hallucinaties. Ze krijgen opdrachten van de duivel, ze dienen iemand te vermoorden. Of er is een stem die hen opdraagt om met een aansteker SOS-signalen naar de veilige buitenwereld door te geven, en doen dat dan ook de hele dag.
Anderen hebben achtervolgingswanen, waarbij ze zelf het slachtoffer zijn. Deze personen zijn mogelijk gewelddadig. Maar er bestaan ook schizofrenen die de hele dag wezenloos voor zich uit staren, en geen vlieg kwaad doen.”
En dat geldt dan voor Nederland.. In centraal Europa zijn kamers met twintig tot vijftig bedden veel voorkomend. Kamers met zes tot acht pertsonen zijn klein. Privacy is overal volstrekt afwezig.
Veelvuldig wordt trouwens gebruik gemaakt van kooibedden.
9. Geen werk = geen geld = geen toekomst
Weliswaar is er op dit moment meer vrijheid in Centraal Europa,maar nu zijn er grote sociaal economische problemen. Het kapitalisme met begeleidend neo-liberalisme is geen oplossing voor de problemen. Was er vroeger voor iedereen werk, huisvesting en gezondheidszorg,dat is niet meer zo. Een veel gehoorde grap is: "Vroeger mochten we niet reizen,maar hadden we geld.Nu hebben we de vrijheid om te reizen, maar hebben geen geld."
Er zijn veel mensen werkeloos, hebben geen uitkering of volstrekt onvoldoende. (Ex) psychiatrische patiënten worden door stigmatisering in dubbele mate getroffen door deze werkeloosheid, armoede en uitsluiting. Massa’s mensen hebben als gevolg van deze sociaal economische problemen ook psychische problemen of zijn depressief. Veel mensen (zorgwekkend veel jonge mensen)gebruiken als zelfmedicatie drugs of alcohol. Hongarije maakt een erg melancholische indruk en in Polen zijn erg veel mensen aan de alcohol of aan de drugs.
10. Gevaarlijke Religie
Met respect voor goede kanten van religieusiteit,op de eerste plaats zijn wij niet meer gewend aan een heftige religieusiteit, die wij in Centraal Europa hebben aangetroffen.Jonge mensen knielend in diep gebed op de grond in grote getalen. Niet altijd leek ons deze religieusiteit werkelijk gezond en soms is ze gevaarlijk nationalistisch en speelt in bijv. oorlogen een gevaarlijke rol.
11. Oorlogszuchtig Europa
Oorlog is ook een europees verschijnsel, waarvan we voorlopig niet bevrijd lijken te zijn.In Bosnië hebben we in de vorm van bijvoorbeeld een soldatenvereniging van soldaten met een post traumatische stresstoornis gezien,op hoe indrukwekkende wijze cliënten met deze problematiek aan de gang gaan.
In de kazerne van Bosnië verblijven zesduizend soldaten, waarvan drieduizend soldaten met een post traumatische stressoornis. De regering zet deze soldaten nu als arbeidsongeschikt op straat. Dat betekent,dat ze daar het leger van arbeidslozen met erg weinig inkomen gaan versterken.
De gevolgen van oorlog zijn desastreus. Niet alleen hebben we vuilnisbakken vol medicijnen gezien, we hebben ook gezien hoe veel mensen er getraumatiseerd zijn geraakt.
Bijna iedereen heeft wel een dierbare verloren in de oorlog en dagelijks sneuvelen er nog kinderen als gevolg van mijn ontploffingen. Srebenica is wel erg schrijnend de hele stad ligt nog steeds in puin. Veertig procent is werkeloos en arm.
Nederland heeft niks gedaan(of kunnen doen) bij de uitroeiing van de moslims daar,maar is nu van plan om ook niks meer te doen aan de wederopbouw van de plaats,omdat het niet langer sexy is om er geld in te steken. Vooral jonge mensen zijn er zwaar getroffen en hebben veel problemen.De jeugd van Bosnië verdient onze volledige steun.
Het stemt tot treurnis dat het fragment uit “Over de muur” van het Klein Orkest uit 1984 nog steeds actueel is:
“Maar wat is nou die vrijheid, zonder huis, zonder baan?
Zoveel Turken in Kreuzberg die amper kunnen bestaan.
Goed... je mag demonstreren, maar met je rug tegen de muur
En alleen als je geld hebt, dan is de vrijheid niet duur.”
10. Samen sterker
Het betrekken van andere organisaties bij onze problematiek kan erg nuttig zijn. Zo voert Amnesty International tegenwoordig ook strijd voor de mensenrechten van psychiatrische patienten. Daarom zou het ook goed zijn om bijv.in de sociale forums, zoals het Europees Sociaal Forum aan GGz Problemtiek op de agenda te krijgen in een workshop.
Zoals trouwens ook omgekeerd vraagstukken van oorlog, armoede, genocide, uitsluiting en dergelijke op de agenda van de clientenbewging in de GGZ zouden kunnen komen te staan.
11. Niet op de agenda?
Voordat wij op reis gingen, waren wij nauwelijks op de hoogte van de ernst van de problemen, daarom raakten wij geschokt.
Wij denken dat deze problemen binnen de cliëntenbeweging en ook daarbuiten te weinig op de agenda staan.
Maar misschien vergissen wij ons daarin en staan ze wel op de agenda
Hoe krijgen wij ze op de agenda?
Kunnen die mensen in belanghebbende organisaties waar deze problemen wel op de agenda staan, zich melden?
Wij willen graag met ze meedoen.
Jan Verhaegh
 E-Mail: janverhaegh@xs4all.nl
|
