Compliment en lachspiegel – over de zoveelste ‘weerlegging’ van het anarchisme (deel 1)
Hier kun je discussieren over Compliment en lachspiegel – over de zoveelste ‘weerlegging’ van het anarchisme (deel 1).
Als het anarchisme voorwerp wordt van linkse – doorgaans marxistische – kritiek, dan zegt mij dat twee dingen. Allereerst is het een compliment aan anarchisten, aan anarchistische opvattingen en anarchistische praktijken. In de tweede plaats is het een spiegel die ons als anarchisten wordt voorgehouden. Een compliment: als anarchisten met hun eigenwijze ideeën en praktijken niet een zeker effect hadden, als we niet opvielen, zouden linkse critici er immers geen aandacht aan besteden, dan waren we irrelevant. Kennelijk zijn we als anarchisten niet zo onbeduidend als critici graag suggereren. Een spiegel: kritiek laat zien hoe we als anarchisten overkomen op anderen, op tegenstanders en op potentiële bondgenoten. Dat is nuttig, al is het niet altijd prettig. Maar spiegels weerspiegelen niet alleen. Ze vervormen vaak teven datgene wat ze weerspiegelen. Soms blijkt de spiegel eerder een lachspiegel, zo onherkenbaar is de vervorming. En als je de spiegel met eigen creaties beschildert voor je de spiegel aan een ander voorhoudt, moet je niet vreemd opkijken dat de ander zich in het spiegelbeeld niet herkent. Dat alles bedacht ik me toen ik via Facebook een artikel onder ogen kreeg met als titel: “Anarchisme gaat ons de revolutie niet brengen” .
Het stuk is te vinden op het blog Rode Draad. Het stuk is niet ondertekend, vandaar dat ik in het vervolg ook naar ‘de auteur’ verwijs, en geen naam noem. Ik meen overigens wel vrij zeker te weten wie de auteur heeft, en als die aangeeft dat het OK is diens naam te noemen,doe ik dat hier alsnog. Maar zelfgekozen anonimiteit respecteer ik.
In het artikel wordt uiteengezet waarom volgende auteur het anarchisme niet adequaat is als revolutionaire theorie en strategie. Het zict echter vol met zoveel misvattingen dat het de moeite loont is om het alinea voor alinea te onrafelen. Dat geeft me dan tegelijk de kans om wat over het anarchisme – het echte, niet dat van de lachspiegelcritici – te vertellen. Want veel van de misvattingen zijn bepaald nie uniek voor dit artikel. Je komt ze keer op tegen in marxistische ‘weerleggingen ‘van het anarchisme als revolutionaire theorie. Dat, en niet louter het artikel dat ik hier bespreek, is een reden waarom deze reactie nogal fors is uitgevallen. Ik plaats het dan ook als serie.
Het begint al met de titel zelf. Anarchisme gaat ons de revolutie niet brengen, lezen we daarin. Welnu, dat klopt. Het anarchisme gaat ons de revolutie niet brengen, en wees daar maar blij om. Want als één stroming, welke dan ook, exclusief de revolutie gaat brengen, dan weet je al zeker dat het geen werkelijk diepgaande, bevrijdende revolutie is. Voor mij als anarchist is revolutie een omwenteling gedragen en doorgevoerd door de onderliggende, onderworpen, uitgebuite delen van de bevolking. Anarchisten zijn deel van die bevolking en dragen graag een steentje – een heleboel steentjes – aan zo ’n revolutie bij.
Maar de revolutie is niet van ons, het is niet ons anarchistische project waar wij anderen in mee willen krijgen. Het is het project van al die anderen, en ook een beetje van ‘ons’, van anarchisten. De kracht die richting revolutie werkt, is niet primair het anarchisme. De kracht die in die richting werkt is de vroeg of laat escalerende rebellie van onderop vanuit die onderdrukte en uitgebuite mensen, van de “onderdrukte klassen” zoals de auteur het even verderop formuleert. Het anarchisme is van die kracht een zelfbewust onderdeel. Niet minder en niet meer. Dus nee, anarchisme gaat ons de revolutie niet brengen. Gelukkig maar. Nu maar hopen dat andere politieke stromingen dezelfde bescheidenheid aan de dag leggen.
Beginnen we aan alinea één. De eerste paar zinnen stellen vast dat het anarchisme “in Nederland” geen “revolutionair perspectief” schetst, geen concreet einddoel formuleert, geen strategie weet te ontwerpen, zelfs niet voor “het bouwen van een beweging”. Die bijvoeging “in Nederland” is van belang. Het stelt de auteur namelijk in staat op tegenwerpingen te antwoorden: ja, dat geldt misschien voor het anarchisme in het algemeen wel, maar niet ‘in Nederland’… Later in het stuk wordt ook het anarchisme “in zijn huidige vorm” op de korrel genomen. Net zoiets: het is een soort opt-out-clausule tegenover weerleggingen, die de auteur dan kan erkennen in theorie, maar niet van toepassing op het anarchisme ‘in zijn huidige vorm’. De auteur haalt daarmee het principiële aspect van diens kritiek onderuit, terwijl het verderop in het artikel wel degelijk gaat om pogingen om het anarchisme in de kern te kritiseren. Erg consistent is dat als discussiemethode niet.
Verder zijn de vaststellingen in deze passage niet indrukwekkend. Ze betekenen pas iets voor wie denkt dat ‘het anarchisme’ een éénduidig homogeen ding is, met een hoofdkantoor, een partijbestuur en een beginselprogramma, waarin dan een einddoel wordt geschetst en de weg erheen wordt gewezen. Maar 1. het anarchisme bestaat uit anarchisten en anarchistische netwerken, met de meest uiteenlopende gedachten over wat een revolutie zou kunnen inhouden en hoe we daar komen – en zelfs of het begrip ‘revolutie’ wel omschrijft wat het anarchistische streven eigenlijk is. En 2. anarchisten zijn doorgaans vrij duidelijk over hun doel: een wereld zonder opgelegd gezag, zonder staat en kapitaal en patriarchaat en witte overheersing en natuurverwoesting, een wereld van en voor vrije mensen en andere dieren. Dat is alleen maar ‘geen concreet einddoel’ voor wie een kant en klaar plan verwacht, dat alleen maar doorgevoerd hoeft te worden. Maar omdat volgens anarchisten de noodzakelijk geachte veranderingen doorgevoerd worden door de diverse rechtstreeks betrokken mensen zelf, op de plekken waar ze wonen, werken, leren, spelen, kinderen grootbrengen, zijn die veranderingen net zo veelvormig als al die rechtstreeks betrokken mensen zelf.
Anarchisten kunnen daar algemene suggesties voor doen. Maar een “concreet einddoel” is precies wat het anarchisme niet kan en niet wil geven, omdat dat niet aan één enkele stroming of groep is maar aan al die concrete individuele personen die via hun opstand hun vrijheid veroveren. Zelfs het woord ‘einddoel’ is niet van toepassing: het vrije leven is nooit ‘af’, ieder ‘einde’ is dan ook geen ‘doel’ maar het eind van welk doel dan ook. De vrijheid en de solidariteit zoeken we tegelijk al in het hier en nu, niet pas ‘na de revolutie’. Inderdaad, het anarchisme komt niet “met een eigen plan voor de revolutie”, want de revolutie is niet iets dat zich volgens plan voltrekt, niet volgens dat van mij en hopelijk ook niet volgens dat van jou. Revoluties die dat wel doen, produceren volgens plan meestal ook een planbureau en een heleboel functionarissen om erop toe te zien dat het plan wordt uitgevoerd, plus agenten die er voor zorgen dat iedereen netjes blijft meewerken. Mag ik voor deze participatiemaatschapij bedanken?
Hebben we geen concept voor “het bouwen van een beweging”? Nee. We hebben er namelijk een heleboel, omdat we geen eenvormige stroming zijn, omdat concrete situaties verschillen, omdat we dus allerhande stukken beweging aan het bouwen, opbouwen, uitbouwen zijn. In Nijmegen bouwt de Anarchistische Groep Nijmegen (AGN) hardnekkig aan sociale strijd, en heeft daarvoor zelfs een blaadje met de veelzeggende titel “In Beweging” . In Tilburg netwerken we er opgewekt op los, met een in vier jaar langzaam maar zeker gegroeide 1 mei-traditie als aantoonbaar resultaat, en anarchisten op allerlei plekken als gangmakers actief. Tegen vluchtelingengevangenis Kamp Zeist organiseren anarchisten van de Anarchistische Anti-deportatiegroep Utrecht (AAGU) een campagne die misschien niet het predicaat ‘Beweging’ krijgt van de auteur, maar die door het gezag overduidelijk als hinderlijk wordt ervaren. Anarchisten hebben voor dit alles niet een voor iedereen geldig handboek waarin staat hoe het moet. Anarchisten slaan de plak vaak mis in wat ze doen. En ja, lang niet alle anarchisten steken in dit type bewegingsopbouw energie. Er zijn andere manieren van strijd denk- en doe-baar. Maar dat anarchisten geen idee hebben hoe je beweging opbouwt, is een idee dat nogal weerlegbaar is. Het geldt alleen als je een zeer bepaald concept van ‘beweging’ hanteer , een concept waar het anarchisme dan niet aan blijkt te voldoen. Welk concept mag dat dan wel wezen?
Dan wijst de auteur op een noodzaak tot organisatie, alsof anarchisten die noodzaak zouden ontkennen. “Het kapitalisme is een systeem van klassenonderdrukking en de bevrijding daarvan moet geleid worden door die onderdrukte klassen.” De redenering klopt goeddeels: de onderdrukten dienen vooraan te staan in de bevrijdingsstrijd tegen datgene wat hen onderdrukt: het kapitalisme, de staat, het patriarchaat, de witte overheersing. Ik vind “geleid worden door” daarvoor geen goede formulering, maar dat laat ik hier nu liggen. Maar dan! “Die klassen moeten dus georganiseerd en gemobiliseerd worden.” Door wie? Staat er buiten de klassen een groep klaar om aan het mobiliseren en organiseren te slaan? Zijn die klassen lijdend, eventueel meewerkend, voorwerp (object) en staat het onderwerp, het subject, degene die organiseert/ mobiliseert, ergens buiten die klassen? Dan kun je er donder op zeggen dat na succesvolle mobilisatie en organisatie van die klassen – door anderen dus – die anderen, en niet die onderdrukte klassen de touwtjes in handen hebben. Hetzelfde geldt ook als het subject binnen die klassen staat, en impliciet dus er boven, doordat het zichzelf de rol toedicht die klassen te organiseren en mobiliseren. In beide gevallen zijn het niet die klassen die zichzelf bevrijden, maar een speciale groep die de hoofdrol speelt, als voorhoede nu en als machthebber straks. Een levensgevaarlijk concept dat ons de ene éénpartijstaat na de andere heeft opgeleverd.
Dat we op de vraag die de auteur stelt: “hoe doe je dat?” inderdaad “geen antwoord (…) hebben”, zoals de auteur stelt, is dan ook nogal wiedes. De hele vraag is al verkeerd. Anarchisten is het er om te doen dat mensen in een onderdrukte positie, de leden van die “onderdrukte klassen” zichzelf organiseren en elkaar daarbij helpen, elkaar aanmoedigen – ‘mobiliseren’, overigens een nogal militaristisch woord dat ik graag vermijd – om in beweging te komen. Organisatie en mobilisatie gebeurt in en vanuit de onderdrukte klassen, het is niet iets dat ‘wij’ anarchisten, of tot welke stroming ons we dan ook bekennen, met ‘hun’ moeten gaan doen. Precies die wij-zij-dichotomie is dodelijk. Stromingen die zichzelf wel de rol aanmeten dat zij als subject mensen als object gaan organiseren, verdienen het ten zeerste te worden gewantrouwd, want die vertegenwoordigen de machthebbers van morgen, ook als dat niet hun bewuste ambitie is.
Willen we mensen helpen en aanmoedigen zichzelf te organiseren? Ja. Willen we mensen organiseren? Nee. Dat doen ze in iedere revolutie die bevrijdend werkt gewoon zelf. Als anarchisten helpen we bij die zelforganisatie en zelfbevrijding graag een handje mee, want van ook wij zijn van al die onderworpen mensen een deel.
(wordt vervolgd)
Peter Storm
Bron: http://www.ravotr.nl/2016/05/13/compliment-en-lachspiegel-de-zoveelste-w... In die versie staan ook bijbehorende hyperlinks.
koudwatervrees op Indy?
Ik zie dat het stuk waar ik op reageer, naar de ruis is verbannen. Waarom? het ziet er uit alsof Indy geen aanval op het anarchisme kan hebben, en het geeft de auteur en sympathisanten een prachtkans om anarchisten als 'autoritair' weg te kunnen zetten. Er zal vast een formeel kloppende reden zijn, maar volgens mij is het wijsheid om daar eens niet zo moeilijk over te doen, om elke schijn dat het hier een op inhoud gebaseerde ban te vermijden. Doe eens flink en zet dat stuk gewoon terug op de opiniepagina. Of gooi mijn stuk ook maar naar de ruis, dat is dan tenminste consequent.
anarchisme
Anarchisme in Nederland bestaat toch vooral uit in zich zelf gekeerde dogmatische groepjes. Weinig inspirerend dus. Appelscha lijkt wel op een soort van addernest.
Het betreffende stuk: Het
Het betreffende stuk:
Het probleem met anarchisme in Nederland is het gebrek aan revolutionair perspectief. Anarchisme hier formuleert nooit een concreet einddoel of een richting, en verliest daarmee de mogelijkheid om een concrete ...
...langetermijnvisie te maken en op basis daarvan een strategie te ontwerpen. Anarchistische theorie blijft vaak steken in een (hoewel terechte) kritiek op de huidige situatie, maar komt niet met een eigen plan voor revolutie of zelfs maar het bouwen van een beweging. Het kapitalisme is een systeem van klassenonderdrukking dus de bevrijding daarvan moet geleid worden door die onderdrukte klassen. Die klassen moeten dus georganiseerd en gemobiliseerd worden. Maar hoe doe je dat? Een vraag waar anarchisten in Nederland geen antwoord op hebben.
Wat inspirerend is aan anarchisten is hun actiebereidheid en radicale toewijding aan rechtvaardigheid. Het zijn geen mensen die zich voor de gek laten houden door reformistische bullshit. De politie is straight out je vijand en wetswijzigingen zijn geen structurele verandering. Anarchisten begrijpen dat. Het is vaak een verademing om te zien in deze verstikkende maatschappij, waar op elk aspect de dictatuur van de heersende klasse is gevestigd, vooral ideologisch. Maar de organisatievormen van anarchisme dragen er aan bij dat deze verademingen klein en tijdelijk blijven, iets wat anarchistische groepen en projecten uiterst kwetsbaar maakt voor aanvallen van de staat en ongeschikt voor het bouwen van een beweging.
Horizontaal organiseren
Dit is inherent aan datgene wat anarchisme specifiek maakt en zich onderscheidt van zo'n beetje alle andere ideologieën: het afwijzen van formele hiërarchie en van alle vormen van officiële macht. Dit is eerder een belemmering voor de opbouw naar de revolutie dan een vehikel ervoor. Het afwijzen van formele hiërarchie wordt in de huidige vormen van anarchisme vertaald in een afwijzing van democratie en een omarmen van 'consensus' modellen: alleen voorstellen waar niemand onoverkomelijke bezwaren tegen heeft, worden geaccepteerd en uitgevoerd. Het idee is dat niemand jou kan vertegenwoordigen, behalve jij zelf. De logische conclusie die hieruit volgt is dat jij zelf aanwezig moet zijn op de algemene vergadering, het centrale besluitsorgaan in het consensusmodel.
Waarom dit niet werkt, laat iedere vergadering zien van een groep groter dan dertig mensen. Als je wil dat jouw visie wordt geaccepteerd door de groep, moet je aan vier voorwaarden voldoen: 1) Je moet gigantische hoeveelheden tijd tot je beschikking hebben, want general assemblies kunnen eindeloos zijn. (In het Maagdenhuis konden ze tot acht uur lang duren!) 2) Je moet de energie hebben om dat vol te houden. 3) Je moet het meest vastberaden zijn om je eigen mening/visie 'geaccepteerd' te laten worden. 4) Je moet geïntegreerd zijn in de interne cultuur, met alle officiële en officieuze gedragsregels, -normen en -verwachtingen. Voldoe je daar niet aan, dan word je niet vertegenwoordigd.
Ironisch genoeg zorgt een 'horizontaal' model ervoor dat de macht in handen komt van een paar individuen binnen de groep, zonder enige vorm van democratische controle daarop. De groep wordt dus niet geleid door de beste ideeën, de meest geavanceerde politieke of strategische inzichten, organisatorische of politiek ervaring of de overtuigingskracht van de ideeëndragers. 'Horizontaal' organiseren in grote groepen betekent in feite een dictatuur van de meest volhardende, best geïntegreerde minderheid. Jo Freeman noemde dit de tirannie van de structuurloosheid: http://www.jofreeman.com/joreen/tyranny.htm . Het is of heel ineffectief of heel erg ondemocratisch, of allebei. Dit kan geen middel zijn om een beweging te bouwen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de anarchistische 'beweging' in Nederland klein en allesbehalve invloedrijk is.
Meer een subcultuur dan een beweging
Vaak vinden de initiatief nemende anarchisten het niet erg als hun projecten klein blijven, omdat het hen een bepaald gevoel van autonomie geeft. Maar dat betekent dat activisme iets wordt wat je voor jezelf doet, in plaats van dat je het gebruikt om mensen te mobiliseren en vooruit te brengen. Anarchisme in de huidige vorm is dan ook meer een subcultuur dan een beweging. Dat betekent dat interne cultuur en persoonlijke verschillen de boventoon voeren. Het betekent ook dat er ideeën ontstaan die niet worden getoetst aan de materiële realiteit waar de ideeën over gaan, omdat de enige maatstaf voor een 'correct' idee de morele puurheid ervan is. Organiseren gaat over 'verzet tegen', niet over 'hoe gaan we een beweging bouwen om vooruit te komen, een stapje in de richting van de revolutie'. Als kraakpanden worden ontruimd, worden ze verdedigd uit principe, niet omdat ze verdedigbaar zijn. Er is niks met het principe en er is moreel niks aan te merken op vechten tegen de politie, maar is het strategisch? Haal je er iets uit? Vaak niet.
Een ander voorbeeld van 'pure' ideeën gaat over natiestaten. Per definitie alle natiestaten afwijzen lijkt logisch als je in Nederland opgroeit en ziet welke gruwelijkheden gebeuren en welk reactionair sentiment wordt gemobiliseerd onder de nationale driekleur. Maar daaruit de conclusie trekken dat natiestaten per definitie verkeerd zijn, is te simplistisch. Wat bijvoorbeeld te denken van Palestijns, Koerdisch of Filipijns nationalisme? Dat manifesteert zich juist als een progressieve factor, die het volk in de richting van bevrijding wijst. Maar ook 'de revolutie' in Nederland: hoe gaat dat gebeuren als je de grenzen afwijst? Hoe ga je een grenzenloze samenleving bouwen als die letterlijk is begrenst door de grenzen van de buurlanden? Hoe ga je zorgen dat imperialisten die grenzen niet jouw kant op verleggen – met andere woorden, het land afpakken waar je je revolutie hebt gebouwd? Deze belangrijke vragen komen vanzelf voort uit anarchistische theorie, maar ze worden er niet door beantwoord.
Wat is anarchisme?
Dat is mijns inziens de grootste zwakte van het anarchisme als ideologie: een onwil om te erkennen dat macht onvermijdelijk is in de revolutie en het voortbestaan daarvan, en een onkunde om om te gaan met bestaande machtsdynamieken (in de eigen beweging en in de maatschappij).Zoals gezegd, wijst anarchisme alle formele macht af. Als antikapitalistische ideologie richt anarchisme zich dus niet alleen op het omverwerpen van het kapitalisme, maar ook van de staat zelf. In plaats daarvan zouden op kleine schaal georganiseerde collectieven ('vrije associaties') in hun levensbehoeften moeten voorzien en 'vrij' met elkaar omgaan en handelen. Dat binnen de context van imperialisme en kapitalisme zoiets niet kan bestaan zonder staatsmacht wordt gewoon genegeerd, net als het feit dat zo'n maatschappijorganisatie absoluut geen garantie geeft dat iedereen toegang heeft tot de primaire levensbehoeften, laat staan secundaire. Zonder geleide economie betekent een bestaan van diverse, kleine, autonome collectieven niets minder dan dat er competitie en zelfzuchtigheid gaat onstaan. Het enige moment in de wereldgeschiedenis waar anarchisme als ideologie 'aan de macht' kwam, in Spanje tussen 1936 en 1939, leert precies deze les. De collectieven waren zelf verantwoordelijk om te overleven; collectieven die door geluk of andere factoren beter bedeeld waren, hadden meer macht en hadden betere toegang tot voorzieningen. De arme collectieven werden gedwongen een hypotheek te leggen op hun productiemiddelen bij en te lenen van... de bourgeois overheid. (Lees er hier meer over: http://massalijn.nl/theory/the-myth-of-self-management/ )
Revolutie als utopie
De staat is een orgaan van de heersende klasse om de belangen van die klasse te verdedigen. Wat een staat een staat maakt, is het hebben van een geweldsmonopolie binnen een bepaald gebied, met of zonder instemming van de mensen die in dat gebied wonen. De heersende klasse stemt uiteraard in met het geweldsmonopolie. De bedoeling van een revolutie is om een samenleving zonder klassen te bereiken, waardoor er dus geen staat meer nodig zal zijn.
Anarchisme trekt hieruit de conclusie dat een revolutie betekent dat je in één keer een klassenloze samenleving creëert. Maar dit is meer een utopisch dan een realistisch denkbeeld. Nog afgezien van het feit dat anarchisten geen helder idee hebben van hoe zo ver te komen om de bourgeoisie van de troon te stoten; wat als dat eenmaal gelukt is? Dan ontstaat er een machtsvacuüm. Wat doe je daarmee? Laat je die leeg, omdat je macht afwijst? Dan komt de bourgeoisie gewoon weer terug, waarschijnlijk met behulp van imperialistische grootmachten die er alles aan zullen doen om socialistische/anarchistische/communistische landen te vernietigen. De tientallen CIA-gesteunde staatsgrepen en Amerikaanse invallen in Zuid-Amerika, Azië en Afrika zijn hier het bewijs van. Ook na de Russische Revolutie in 1917 vormden de binnenlandse bourgeoisie en imperialistische machten een blok met de bedoeling de revolutie te vernietigen. Dit werd een burgeroorlog die door het Rode Leger gewonnen werd. Maar wat als je geen professioneel, centraal geleid leger hebt? Dan word je onder de voet gelopen. Wat als je geen gevangenis hebt om de gevaarlijkste vijanden in op te sluiten? Dan kunnen ze zich organiseren om de revolutie kapot te maken. Gezien de realiteit dat we in het imperialisme leven, dat de bourgeoisie enorm machtig is en een revolutie niet zal tolereren (want het betekent een verlies van een marktgebied waar arbeid kan worden uitgebuit, grondstoffen gestolen kunnen worden en dus winst kan worden gemaakt), is het nodig om hen tijdens en na de revolutie te onderdrukken. Om hen te onderdrukken heb je apparaten nodig die gebruik kunnen maken van een geweldsmonopolie. Ofwel, een revolutie die het kapitalisme omver werpt, heeft staatsmacht nodig om zichzelf te kunnen verdedigen en de belangen van de nieuwe heersende klasse (het proletariaat) te behartigen.
Maar anarchisten negeren deze belangrijke realiteit en doen alsof je in één stap kunt gaan van een samenleving die is doordrenkt van geïnstitutionaliseerde, gemondialiseerde macht (kapitalisme, imperialisme, patriarchaat), naar een samenleving zonder enige vorm van macht. Het is ironisch dat een ideologie die zich voornamelijk richt op het uitwissen van alle macht, nog niet heeft laten zien dat het een begrip heeft ontwikkeld van hoe macht werkt.
Het komt er op neer dat anarchisten van de revolutie een utopie hebben gemaakt. In een utopisch idee blijf je dromen van de perfecte samenleving, in plaats van er in concrete stappen naartoe te werken. Je berooft jezelf van de mogelijkheid om onderzoek te doen naar de meest dringende vraagstukken, te analyseren wat de grootste problemen zijn binnen een gegeven context, te leren van geslaagde en mislukte historische wereldrevoluties, een theorie en een plan te ontwikkelen om de stijd tegen het kapitalisme aan te gaan, en bovenal de massa's te organiseren en te mobiliseren – kortom: een strategie te ontwerpen en die op een coherente en gedisciplineerde manier toe te passen en zo serieus kans te maken om die revolutie te winnen.
Sex Pistols - Anarchy In The UK
https://www.youtube.com/watch?v=qbmWs6Jf5dc
re:
Het vervolg, door Peter Storm:
Compliment en lachspiegel – over de zoveelste ‘weerlegging’ van het anarchisme (deel 2), http://www.ravotr.nl/2016/05/13/compliment-en-lachspiegel-de-zoveelste-w...
Compliment en lachspiegel – over de zoveelste ‘weerlegging’ van het anarchisme (deel 3), http://www.ravotr.nl/2016/05/14/compliment-en-lachspiegel-de-zoveelste-w...
Compliment en lachspiegel – over de zoveelste ‘weerlegging’ van het anarchisme (deel 4), http://www.ravotr.nl/2016/05/17/compliment-en-lachspiegel-de-zoveelste-w...
Compliment en lachspiegel – over de zoveelste ‘weerlegging’ van het anarchisme (deel 5 en slot), http://www.ravotr.nl/2016/05/18/compliment-en-lachspiegel-de-zoveelste-w...
JW, auteur van het stuk 'Anarchisme gaat de revolutie niet brengen' waarop Peter hier reageert, dient hem ook van repliek in het commentaar onder een aantal van deze artikelen.